સિક્યોરિટીઝ એન્ડ એક્સચેન્જ બોર્ડ ઓફ ઈન્ડિયા (SEBI) એ રોકાણકારના મૃત્યુની જાણ કરવા અને તેની ચકાસણી કરવા માટે કેન્દ્રિય પ્રક્રિયા શરૂ કરી છે. આનાથી રોકાણકારની સિક્યોરિટીઝ તેના કાનૂની વારસદારને સોંપવામાં સરળતા રહેશે.
વકીલ અને સુપ્રીમ કોર્ટના ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશ ભરત ચુગે જણાવ્યું હતું કે, ‘વર્તમાન દાવાની પ્રક્રિયા હેઠળ દરેક નાણાકીય સંસ્થા સાથે અલગ-અલગ કાગળની ઔપચારિકતાઓ પૂર્ણ કરવાની હોય છે.’ જો ફંડ કંપનીઓ અલગ હોય તો પ્રક્રિયા ખૂબ જ જટિલ બની જાય છે.
ચુગે કહ્યું, ‘ભારતીય નાણાકીય સંપત્તિમાં હજારો કરોડ રૂપિયા દાવા વગરના પડ્યા છે. આવી સ્થિતિમાં, સેબીનું કેન્દ્રિય માળખું રોકાણકારના મૃત્યુ પછીની પ્રક્રિયાઓને વધુ અસરકારક રીતે હેન્ડલ કરવાનું વચન આપે છે.
નવી સિસ્ટમમાં, રોકાણકારના મૃત્યુના કિસ્સામાં, સંયુક્ત ખાતાધારક, નોમિની, કાનૂની પ્રતિનિધિ અથવા કુટુંબના સભ્ય દ્વારા સંબંધિત મધ્યસ્થીને જાણ કરવી જરૂરી છે.
માહિતી પ્રાપ્ત થતાં, મધ્યસ્થી રોકાણકારના મૃત્યુ પ્રમાણપત્રની ચકાસણી કરે છે. “ડેથ સર્ટિફિકેટ મળ્યા પછી બીજા કામકાજના દિવસે વેરિફિકેશન થવું જોઈએ,” TAS લૉના વરિષ્ઠ સહયોગી માનિની રોયે જણાવ્યું હતું.
પ્રમાણપત્રની ચકાસણી ઓએસવી (ઓરીજીનલ સીન એન્ડ વેરીફાઈડ) પ્રક્રિયા દ્વારા ઓનલાઈન અથવા ઓફલાઈન થઈ શકે છે. જો મૃત્યુ પ્રમાણપત્ર ચકાસાયેલ ન હોય, તો રોકાણકારના KYC સ્ટેટસને ‘ઓન હોલ્ડ’ તરીકે રાખીને મધ્યસ્થી સંબંધિત પક્ષકારો પાસેથી ફરીથી મૃત્યુ પ્રમાણપત્રની માંગ કરશે.
તે પછી કેવાયસી રેકોર્ડ અપડેટ થાય છે. કોર્પોરેટ પ્રોફેશનલ્સના એસોસિયેટ પાર્ટનર રવિ પ્રકાશે જણાવ્યું હતું કે, “મૃત્યુ પ્રમાણપત્રની ચકાસણી કર્યા પછી, મધ્યસ્થી KYC નોંધણી એજન્સી (KRA) ને KYC માં ફેરફારો માટે વિનંતી કરશે.” તે જ સમયે, મૃતકના ખાતામાંથી તમામ દેવાની લેવડદેવડ બંધ થઈ જશે.
ઈન્ડિયન લો એલએલપીના પાર્ટનર શિજુ પીવીએ જણાવ્યું હતું કે, ‘અવરોધિત કાયમી સૂચના પ્રાપ્ત કર્યા પછી, મધ્યસ્થી તમામ વ્યવહારો બંધ કરે છે. પાંચ દિવસની અંદર, નોમિનીને આ વિશે જાણ કરવામાં આવે છે અને આ માટે જરૂરી દસ્તાવેજો વિશે પણ જાણ કરવામાં આવે છે.
RSM ઈન્ડિયાના સ્થાપક સુરેશ સુરાનાએ જણાવ્યું હતું કે, “મૃતકના ખાતાને બ્લોક કરવાથી છેતરપિંડીયુક્ત વ્યવહારો અટકાવવામાં આવશે. નોમિની અથવા કુટુંબના સભ્ય વચેટિયાને સંબંધિત દસ્તાવેજો સબમિટ કર્યા પછી એકાઉન્ટ્સ ફરીથી સક્રિય કરવામાં આવશે.
જો રોકાણકારના મૃત્યુ અંગેની માહિતી ખોટી સાબિત થશે તો સંબંધિત રોકાણકારને તેની જાણ કરવામાં આવશે. છેતરપિંડીભર્યા વ્યવહારોને રોકવા માટે મધ્યસ્થીએ વિડિયો કૉલ અથવા વ્યક્તિગત રીતે ચકાસણી સહિતની યોગ્ય પ્રક્રિયા પૂર્ણ કરવી આવશ્યક છે. પીવીએ કહ્યું, ‘જો વેરિફિકેશન દરમિયાન એવું જાણવા મળે છે કે રોકાણકારના મૃત્યુ વિશેની માહિતી ખોટી છે, તો મધ્યસ્થી તે જ દિવસે KYCમાં સુધારા માટે વિનંતી મોકલશે જેથી રોકાણકારને કોઈ અસુવિધાનો સામનો ન કરવો પડે.’
ફાયદાઓ અને ગેરફાયદાઓ
સેબીની આ પહેલથી મૃત રોકાણકારોના પરિવારો પરનો બોજ ઓછો થવાની અપેક્ષા છે. એસકેવી લૉ ઑફિસના એસોસિએટ અશ્વિન સિંઘે જણાવ્યું હતું કે, “સૌથી મોટો ફાયદો એ છે કે જ્યારે નવી સિસ્ટમ દ્વારા રોકાણકારના મૃત્યુની ચકાસણી કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે માહિતી તમામ ફંડ હાઉસમાં આપમેળે અપડેટ થઈ જશે.” આ દરેક મધ્યસ્થીને વ્યક્તિગત રીતે જાણ કરવાની જરૂરિયાતને દૂર કરશે.
નવી પ્રક્રિયામાં કંઈક ગરબડ છે. અલાઘ એન્ડ કપૂર લો ઓફિસના પાર્ટનર સોનલ આલાગે જણાવ્યું હતું કે, “સેબી દ્વારા એકાઉન્ટને કાયમી બ્લોક કર્યા પછી, વિવાદો (વારસદારો વચ્ચે) ટાળવા માટે કોઈ વૈકલ્પિક પગલાં લેવામાં આવ્યા નથી.”
સંયુક્ત ખાતાઓની કામગીરી નિર્ધારિત ધોરણો મુજબ ચાલુ રહેશે. સિંઘાનિયા એન્ડ કંપનીના પાર્ટનર દિવ્યા ચઢ્ઢાએ જણાવ્યું હતું કે, “સામાન્ય રીતે, સંયુક્ત ખાતાની કામગીરી નિર્ધારિત ધોરણો મુજબ ચાલુ રહે છે. આ પ્રક્રિયા શરૂ થવાથી ખાતાઓની કામગીરીમાં કોઈ ફરક પડશે નહીં.
જ્યાં સુધી હોલ્ડ પર મૂકવામાં આવેલા ફોલિયોનો સંબંધ છે, રોકાણકાર જીવંત છે તેની ખાતરી કરવા માટે મધ્યસ્થી વધારાની ચકાસણી (વિડિયો કૉલ અથવા વ્યક્તિગત ચકાસણી) પછી વ્યવહારને મંજૂરી આપી શકે છે.
તમામ સંપત્તિઓ માટે નોમિનેશન અપડેટ રાખવું મહત્વપૂર્ણ છે. ‘સુનિશ્ચિત કરો કે હોલ્ડિંગ અવરોધિત થવાને કારણે કોઈપણ અસુવિધા ટાળવા માટે સંયુક્ત હોલ્ડિંગ સ્પષ્ટ રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યું છે (સંયુક્ત ધારકોમાંથી એકના મૃત્યુ પછી),’ ચુગે કહ્યું.
રોકાણકારના મૃત્યુ પછી એકાઉન્ટ્સને બ્લોક કરવાની આ સિસ્ટમ ફક્ત સેબીના નિયમનવાળી સંસ્થાઓને જ લાગુ પડે છે. સુરાનાએ જણાવ્યું હતું કે, “બેંક ખાતાઓ, વીમા પૉલિસીઓ અને અન્ય અસ્કયામતોનું હજુ પણ અલગથી નિરીક્ષણ કરવાની જરૂર પડશે.” અલાગે કહ્યું કે સંભવિત વિવાદોને ટાળવા માટે, સૂચના આપનાર અને મધ્યસ્થી બંનેએ તમામ દસ્તાવેજો અને માહિતીની આપ-લેનો યોગ્ય રેકોર્ડ જાળવવો જોઈએ. નવી પ્રક્રિયા 1 જાન્યુઆરી, 2024થી શરૂ થશે.
પ્રથમ પ્રકાશિત : ઓક્ટોબર 29, 2023 | 11:19 PM IST
